Obszar pogranicza polsko-ukraińskiego zajmuje szczególne miejsce w strukturze geologicznej kontynentu europejskiego.

GEOLOGIA

Stykają się tutaj ze sobą trzy wielkie jednostki tektoniczne Europy: prekambryjska platforma wschodnioeuropejska, młoda platforma paleozoiczna Europy Zachodniej i Środkowej oraz strefa fałdowań alpejskich Europy południowej, z bardzo dobrze rozwiniętym zapadliskiem przedgórskim. Za wschodnią granicę szwu transeuropejskiego uznaje się biegnącą przez obszar Polski i Ukrainy strefę Teisseyre´a-Tornquista, na której drastycznie zmieniają się właściwości fizyczne skorupy ziemskiej. Fakt, że obszar ten leży w wielkim węźle tektonicznym, gdzie graniczą ze sobą trzy wielkie jednostki geologiczne Europy, sprawia, że występują na nim jednostki geologiczne różnego wieku. Ich granice przebiegają nie tylko na powierzchni terenu, lecz i poniżej niej, niejednokrotnie się przecinając.

Prekambryjska platforma wschodnioeuropejska, leżąca na wschód od strefy T-T, charakteryzuje się typową dla platform budową dwupiętrową. Piętro dolne jest fundamentem krystalicznym, zbudowanym ze skonsolidowanych skał magmowych i metamorficznych. Powierzchnia fundamentu krystalicznego jest nachylona zasadniczo z północnego-wschodu na południowy-zachód. Piętrem górnym, są jednostki platformowe, w który budowie uczestniczyły fundament krystaliczny oraz skały pokrywy platformowej wieku późnoproterozoicznego i kambryjsko-karbońskiego. Na wszystkich jednostkach leżą osady permsko-mezozoiczne, których miąższość wzrasta z NE ku SW. Na granicy prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej i platformy paleozoicznej leży niecka nadbużańska, w której podłożu występują uskoki granicznej strefy T-T.

Platforma paleozoiczna zachodniej i środkowej Europy zajmuje niemal połowę obszaru Polski oraz mały skrawek powierzchni zachodniej Ukrainy. Na przeważającej części jest pokryta osadami czwartorzędowymi, głównie pochodzenia lodowcowego i rzecznego. Długotrwała i złożona ewolucja podłoża platformowego i jej pokrywy osadowej doprowadziła do wykształcenia się w jej obrębie jednostek różnego wieku.

Karpaty są najdalej na północ wysuniętym łańcuchem górskim alpejskiej strefy fałdowej Europy. Ich powstanie jest związane z kolizją płyty apulijskiej z płytą europejską i likwidacją skorupy oceanicznej w północnej części oceanu Tetydy. Zbudowane są głównie z mezozoicznych i kenozoicznych skał osadowych. Mniejszą rolę odgrywają leżące pod nimi paleozoiczne skały metamorficzne i głębinowe oraz trzeciorzędowe skały wulkaniczne. Cały system Karpat dzieli się na jednostki ciągnące się wzdłuż łańcucha i bloki dzielące łuk na odcinki o odmiennej budowie. Wzdłuż łuku Karpat wyróżnia się Karpaty wewnętrzne oraz zewnętrzne.

Zapadlisko przedkarpackie, będące rowem przedgórskim, powstałym u czoła nasuwających się ku północy Karpat, jest jedną z najmłodszą jednostek alpejskich na obszarze Europy. Jego powstanie jest związane z ostatnimi etapami tektogenezy Karpat. Cechy strukturalne, sedymentologiczne i stratygraficzne pozwalają na podział zapadliska przedkarpackiego na części wewnętrzną i zewnętrzną (wewnątrz lub na zewnątrz nasunięcia karpackiego), a także na część zachodnią i wschodnią. Zapadlisko przedkarpackie jest wypełnione materiałami osadowymi o różnym pochodzeniu litologicznym i miąższości (do 3500 m). Jest to odzwierciedleniem bardzo zmiennych warunków sedymentacji. Osady zapadliska przedkarpackiego powstały w środkowej części basenu zwanego Paratetydą, która rozciągała się w miocenie na obszarze północnej i wschodniej części dzisiejszych europejskich alpidów i na północnym przedpolu.

Cały omawiany obszar, pomijając Karpaty uległ zlodowaceniom plejstoceńskim. W czwartorzędzie zasadniczym zmianom ulegał klimat. Już pod koniec trzeciorzędu w Europie zaczęła rozprzestrzeniać się strefa tundrowa. Następne ochłodzenie miało miejsce w czwartorzędzie, co doprowadziło do zlodowaceń kontynentalnych na średnich szerokościach geograficznych. Wielokrotnie następowały okresy rozwoju pokryw lodowych, przeplatane okresami całkowitego ich zaniku. Zasięg poszczególnych zlodowaceń był różny. Najdalej sięgały do przedgórza Karpat (w Polsce) oraz do Niziny Naddnieprzańskiej (na Ukrainie). Po wycofaniu się lądolodu pozostały na tym obszarze liczne utwory polodowcowe o różnej miąższości. Wśród osadów przeważają głównie osady rzeczne i jeziorne. Wśród nich występują spore pokłady glin, piasków i iłów.

UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI OBSZARU

Pod względem ukształtowania powierzchni, można rozpatrywać omawiany obszar pasowo, zaczynając od północy.

Północną część pogranicza obejmuje Niż Wschodnioeuropejski, a mianowicie obszar Polesia Zachodniego oraz Polesia Wołyńskiego. Polesie jest rozległą płaską równiną, która leży na terytorium Białorusi, Polski i Ukrainy w dorzeczu Prypeci i Bugu. Wysokość nad poziomem morza na tym obszarze wacha się w przedziale 100-250 m.n.p.m. Na obszarze tym występują liczne formy polodowcowe. Jest to obszar bogaty w jeziora, po polskiej stronie na Polesiu Zachodnim położone jest Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie, zaś po stronie ukraińskiej na Polesiu Wołyńskim Pojezierze Szackie.

Od południa Polesie jest ograniczone pasem wyżyn. Wschodnią część pasa obejmuje Wyżyna Wołyńska, która razem z Wyżyną Podolską tworzy rozległą Wyżynę Wołyńsko-Podolską. Jest ona rozległą jednostką fizycznogeograficzną ciągnącą się od granicy polsko-ukraińskiej do Wyżyny Naddnieprzańskiej. Wyżyna Wołyńska, jest słabo pofałdowanym obszarem na Zachodniej Ukrainie. Leży na terenie obwodów wołyńskiego oraz rówieńskiego. Rozciąga się pasem między rzekami Bug oraz  Korczyk. Jej szerokość wynosi od 40 do 50 km. Średnia wysokość wynosi około 220-250 m.n.p.m., punktem kulminacyjnym jest Myżoczskyj Kriaż, którego wysokość wynosi 341 m.n.p.m..

Część zachodnią obejmuje Wyżyna Lubelska, która pod względem budowy oraz pochodzenia należy do Pozaalpejskiej Europy Środkowej. Jest ograniczona dolinami rzek Bug (na wschodzie) oraz Wisły (na zachodzie). Prawie cała Wyżyna znajduje się w obrębie województwa lubelskiego i tylko małe jej części są na obszarze województwa małopolskiego. Punktem kulminacyjnym wyżyny są Działy Grabowieckie 314 m n.p.m.

Na południu Wyżyna Lubelska i Wołyńska są ograniczone pasem Roztocza. Roztocze jest krainą geograficzną o łącznej długości 180 km i szerokości od 12 do 32 km. Jest charakterystycznie wypiętrzonym wałem, oddzielającym Wyżynę Lubelską i Wołyńską od Kotliny Sandomierskiej i Naddniestrzańskiej. Ciągnie się pasem od Kraśnika w Polsce do Lwowa na Ukrainie. Dzieli się na Roztocze Zachodnie, Roztocze Środkowe oraz Roztocze Wschodnie. Najwyższe wzniesienie osiąga 414 m.n.p.m..

Kotlina Sandomierska jest makroregionem fizycznogeograficznym o powierzchni 15 tys. km², rozciągającym się między Podkarpaciem Północnym na południu i Roztoczem na północy. Jej przedłużeniem na Ukrainie jest wąska Kotlina Naddniestrzańska. Jest rozległym zapadliskiem tektonicznym w kształcie trójkąta, wypełnionym osadami mioceńskim. Leży w całości w dorzeczu Wisły.

Na południe od Kotliny Sandomierskiej rozciąga się szeroki pas Podkarpacia Północnego, należącego geologicznie do Karpat Zachodnich i leży na obszarze Czech, Polski i częściowo Ukrainy. Jest to obniżenie w założeniu tektonicznym o zróżnicowanej szerokości. Wypełnione różnymi osadami morza mioceńskiego. Odwadniają go prawe dopływy Wisły: San, Wisłok, Wisłoka, Dunajec i Raba.

Podkarpacie Wschodnie jest podprowincją fizycznogeograficzną położoną na terenie Ukrainy oraz częściowo obejmuje tereny Polski i Rumunii. Geologicznie zalicza się do Karpat Wschodnich z Podkarpaciem Wschodnim. Stanowi przedgórze Karpat Wschodnich. Reki oraz potoki wypływające z Karpat porozcinały powierzchnie tego obszaru na kilka rozległych płaskowyżów. Jedną z większych jednostek fizycznogeograficznych na tym obszarze jest Płaskowyż Sańsko-Dniestrzański.  Przez jego powierzchnie przebiega bałtycko-czarnomorski dział wodny, oddzielający zlewiska Sanu i Dniestru.  Płaskowyż dzieli się na Płaskowyż Chyrowski oraz Wyżynę Krukienicką. Ten pierwszy wyznacza najdalszy zasięg zlodowacenia południowopolskiego w plejstocenie.

Dalej na południe rozciąga się łuk Karpat. W części ukraińskiej są to Beskidy Wschodnie oraz  Wewnętrzne Karpaty Wschodnie. Na tym obszarze łuk Karpat wygina się na południe w stronę Rumunii i przybiera kierunek południowo-wschodni. Po polskiej stronie pogranicze obejmuje również Beskidy Wschodnie. Karpaty oddzielają Nizinę Zakarpacką, która jest  północno-wschodnim skrawkiem Kotliny Panońskiej od wpływu chłodnych mas powietrza nadchodzących z północy, tworząc mikroklimat zbliżony do Węgierskiego.

KLIMAT

Polska i Ukraina znajdują się w strefie klimatu umiarkowanego, tylko południowy brzeg Półwyspu Krym jest w strefie klimatu podzwrotnikowego (śródziemnomorskiego). Z zachodu na wschód wzrasta kontynentalizm klimatu oraz zmniejsza się wpływ wilgotnych mas powietrza napływających z nad Atlantyku. W części południowej omawianego obszaru łuk Karpat tworzy barierę dla ciepłych mas powietrza napływających z Niziny Panońskiej i tylko zachodnia część obwodu zakarpackiego znajduje się w strefie oddziaływania tych mas. Skutkiem tego na Ukrainie Zakarpackiej (Zakarpacie) jest bardzo dobrze rozwinięta uprawa winorośli oraz produkcja wina, na skalę skale jak w Tokaju i Egerze na Węgrzech. Podobnie na Podkarpaciu Północnym w Dołach Jasielsko-Sanockich dzięki położeniu w niecce utworzył się charakterystyczny łagodny mikroklimat, który sprzyja uprawie winorośli na stokach o ekspozycji południowej.

Na Zakarpaciu panuje klimat umiarkowanie-kontynentalny. W nizinnej części Zakarpacia na wysokości 130 m.n.p.m. średnia temperatura stycznia wynosi -3,1°С, lipca +20,1°С. Opady wynoszą około 770 mm. W części górzystej i wyżynnej klimat zmienia się z wysokością. Na wysokości 700 m.n.p.m. średnie temperatury ulegają zmianie, w styczniu wynoszą -7,7°С, w lipcu +16,9°С, a opady 1 030 mm.

W Zewnętrznych i Wewnętrznych Karpatach Wschodnich występuje klimat górski, cechujący się wyższymi opadami (ponad 1500 mm) oraz niższymi średnimi temperaturami:   -8ºC w styczniu oraz +9ºC w lipcu (obszary wysokogórskie).

Na Podkarpaciu Wschodnim w Obwodzie Lwowskim średnie roczne temperatury wynoszą  −5 °C w styczniu oraz +12 °C w lipcu. Opady wahają się między 750-1000 mm i ich liczba rośnie w kierunku południowo-zachodnim, osiągając kulminacje na stokach Zewnętrznych Karpat Wschodnich.

Podkarpacie Północne posiada łagodniejszy klimat. Za przykład może posłużyć łagodny mikroklimat Dołów Jasielsko-Sanockich. W województwie podkarpackim, można wyróżnić kilka podstref klimatycznych: górską (Karpaty), podgórską (Pogórze) i nizinną (Kotlina Sandomierska). Średnie temperatury na tym obszarze wynoszą –5°C w styczniu oraz +18° w lipcu. Często występują długie i upalne lata, tylko w części górskiej występują mroźne zimy. Liczba opadów jest zróżnicowana, od 600 mm w Kotlinie Sandomierskiej do 1200 mm w Bieszczadach.

Lubelszczyzna i Wołyń posiadają podobne cechy klimatyczne. Średnia temperatura stycznia wynosi -4 °C, lipca +17 °C. Ilość opadów wacha się między 560-620 mm i spada w kierunku południowo-wschodnim.

Na całym omawianym obszarze, pomijając Zakarpacie oraz część Karpat, warunki wietrzne są bardzo zbliżone. Wiatry zmieniają się sezonowo, w zimie przeważają tutaj wiatry zachodnie, przynoszące ze sobą duże ilości wilgoci. Natomiast latem przeważają wiatry nadchodzące z północnego-zachodu.

WODY

Terytoria Ukrainy i Polski, posiadają odmienne nachylenia terenu. Na Ukrainie przeważa nachylenie w kierunku południowo-wschodnim (SE), zaś w Polsce dominuje nachylenie w kierunku północno-zachodnim (NW), o czym świadczy nachylenie płyt tektonicznych, pomiary geodezyjne oraz kierunki głównych rzek. Strefa przygraniczna leży w strefie wododziałowej, rozdzielającej zlewiska Morza Bałtyckiego i Czarnego.

Do najważniejszych rzek polsko-ukraińskiego pogranicza można zaliczyć: San, Bug, Tanew, Wieprz, Krzna oraz Lubaczówka (zlewisko Bałtyku), a także Prypeć, Dniestr, Stryj, Uż, Latorica (zlewisko morza Czarnego).

Na dwóch odcinakach rzeki San (ukr. Сян) oraz Bug (ukr. Західний Буг), należące do zlewiska Bałtyku, tworzą  granicę między Polską a Ukrainą. Rzeka San tworzy w swoim górnym biegu 55 km pas graniczny, zaczynając od stoków Piniaszkowego (950 m.n.p.m.) w Bieszczadach Zachodnich do wielkiego zakola wokół Łysani koło Smolnika nad Sanem. Rzeka Bug posiada swoje źródło we wsi Werchobuż koło Złoczowa na Wyżynie Podolskiej na Ukrainie. Na odcinku 363 km (Gołębie – Niemirów) stanowi granicę z Ukrainą i Białorusią.

Liczne jeziora, tworzą dwa pojezierza, leżące na podobnych szerokościach geograficznych oraz posiadające  podobną genezę powstania. Po stronie ukraińskiej, jest Pojezierze Szackie które jest oddzielone doliną rzeki Bug od Pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego, leżącego po polskiej stronie. Należą do zlewisk różnych mórz, odpowiednio do zlewiska Morza Czarnego i Bałtyckiego.

Pojezierze Szackie (ukr. Шацькі озера), składa się z 30 jezior i jest zlokalizowane w międzyrzeczu Bugu oraz Prypieci wśród kompleksów leśnych w rejonie szackim (obwód wołyński). Dla ścisłej ochrony rzadkich kompleksów przyrodniczych powołano w 1983 roku Szacki Park Narodowy (ukr. Шацький національний природний парк) o powierzchni 32 500 ha. Pojezierze jest równiną sandrową w obrębie Niziny Poleskiej (Polesie Wołyńskie), a jego jeziora są zlokalizowane w rozległych misach jeziornych. Większość jezior została utworzona w pokładach kredowych w okresie plejstocenu. Istnieją też jeziora, które powstały w skutek akumulacji aluwiów oraz podniesienia zwierciadła wód gruntowych, czemu sprzyjało niskie nachylenie terenu przy braku stałego odpływu powierzchniowego. Brzegi jezior są pokryte materiałem piaskowym i drobno żwirowym, czasem występują obszary zabagnione. Dno zazwyczaj jest pokryte materiałem piaszczysto-mułowym lub torfowym. Zasilanie odbywa się wyłącznie dzięki opadom atmosferycznym oraz przy pomocy wód podziemnych, często też przy pomocy wymiany kanałami, które łączą jeziora w jeden system. Mineralizacja wody jest umiarkowana lub niska i waha się w przedziałach 75 – 125 oraz 200 – 250 mg/l. Największym jeziorem tego pojezierza jest Jezioro Świtaź (ukr. Світязь) o powierzchni 26 – 27,5 km², które jest drugim co do wielkości naturalnym akwenem Ukrainy po Jeziorze Jałpuh (ukr. Ялпуг), którego powierzchnia wynosi 149 km². Inny większymi jeziorami Pojezierza Szackiego są: Pułemckie (ukr. Пулемецьке)-16,3 km², Łuki (ukr. Луки)-6,8 km², Liucymyr (ukr. Люцимир)-4,3 km², Ostrowiańskie (ukr. Остров’янське)-2,5 km², Pisoczne (ukr. Пісочне)-1,86 km² oraz Krymne (ukr. Кримне)-1,44 km². W XX wieku podjęto decyzję połączenia kanałem Jeziora Świtiaź z rzeką Prypeć, co zaowocowało połączeniem wodnym morza Bałtyckiego z Czarnym. Etymologicznie, zgodnie z słownikiem toponimicznym języka ukraińskiego słowo „szacki” pochodzi od słowa „oszatnist”, które można tłumaczyć jako „piękno”.

Pojezierze Łęczyńsko-Włodawskie leży po polskiej stronie strefy przygranicznej, na obszarze podmokłej i zatorfionej Równiny Łęczyńsko-Włodawskiej. W skład tego pojezierza wchodzi 68 jezior o łącznej powierzchni 27 km², z których największymi są: Uściwierz – 2,8 km², Wytyckie – 2,7 km², Dratów – 1,1 km², Białe koło Włodawy – 1,1 km² oraz Białe Sosnowickie – 1,5 km². Następnych 10 jezior, przekracza powierzchnię 0,5 km², przy czym wśród nich znajduje się najgłębsze jezioro Piaseczno o powierzchni 0,8 km² i głębokości 38,8m. Jeziora pojezierza Łęczyńsko-Włodawskiego powstawały w licznych zagłębieniach termokrasowych. Pod glinami pochodzenia polodowcowego występują skały kredowe. Ulegając krasowieniu tworzyły rozległe misy, które z czasem wypełnione zostały wodą. Dla ochrony tych akwenów znaczne obszary objęto ochroną. Na terenach przyległych do Krowiego Bagna utworzono Poleski Park Narodowy (4903 ha) z rezerwatem „Durne Bagno”(213 ha), utworzono również Sobiborski Park Krajobrazowy (100 km²) oraz Park Krajobrazowy Pojezierze Łęczyńskie (109 km²), obejmujący grupę największych jezior Pojezierza. W dzisiejszych czasach jeziora ulegają eutrofizacji, a najpoważniejszym zagrożeniem jest Lubelskie Zagłębie Węglowe. Eksploatacja węgla powoduje powstanie wokół kopalni leja depresyjnego wód podziemnych. Równie niebezpiecznymi są hałdy powyrobiskowe zawierające duże ilości metali ciężkich.

Na obszarze Karpat oraz Podkarpacia występują liczne źródła wody mineralnej o różnym składzie mineralogicznym oraz cechujące się różnymi właściwościami leczniczymi. Występują tutaj również źródła wody termalnej (Obwód Zakarpacki) wykorzystywane w balneologii oraz do celów rekreacyjnych.

POKRYWA GLEBOWA

Pokrywa glebowa pogranicza polsko-ukraińskiego jest bardzo zróżnicowana. Występują tutaj w zależności od podłoża i genezy powstania różne rodzaje gleb o różnych profilach i żyzności.

Dla Niziny Zakarpackiej, podobnie jak dla Niziny Panońskiej, charakterystyczne są gleby pochodzenia rzecznego (gleby aluwialne) oraz gleby brunatne, doskonale nadające się na potrzeby sadownictwa i uprawy winorośli. W Karpatach Wschodnich występują brunatne gleby leśne, w najwyższych partiach górskich wysokogórskie łąkowe oraz miejscami szkieletowe. Na Podkarpaciu Wschodnim, podobnie jak na Podkarpaciu Północnym, przeważają gleby darniowo-bielicowe, szaroziemy. Na obszarach leśnych występują przeważnie gleby brunatne oraz czarnoziemy leśne na Polesiu. Wyżynę Wołyńsko-Podolską przeważnie pokrywają czarnoziemy, bielicoziemy oraz gleby bagienne. Na obszarach Pojezierzy Łęczyńsko-Włodawaskiego i Szackiego, wskutek nadmiernej wilgotności powstały gleby torfowe oraz gleby bagienne. Zaś wzdłuż głównych cieków wodnych wykształciły się mady.

Najbardziej przydatnymi dla rolnictwa są czarnoziemy. W porównaniu z Ukrainą, gdzie czarnoziemy są dominującym typem gleb (około 60% powierzchni państwa oraz 40% zasobów światowych), Polska posiada małe połacie terenu, na których  występują czarnoziemy (łącznie 1% powierzchni państwa). Są one na pograniczu polsko-ukraińskim, na pokładach lessowych, głównie na Wyżynie Lubelskiej (płat hrubieszowski) i Kielecko-Sandomierskiej (płat sandomierski), także na pogórzu przemyskim (płat przemyski).

SZATA ROŚLINNA

Pod względem geobotanicznym badany obszar leży w zasięgu Państwa Holarktyki (Holarktydy), które zajmuje największy obszar kuli ziemskiej. W jego granicach znajduje się część globu ziemskiego od bieguna północnego do Zwrotnika Raka. Flora na tym obszarze jest reprezentowana przez rodziny: wierzbowatych, brzozowatych, klonowatych, różowatych, krzyżowatych, skalnicowatych, jaskrowatych oraz selerowatych. Licznie występują trawiaste oraz gatunki z rodziny astrowatych i motylkowatych.

Tereny leżące po obu stronach granicy polsko-ukraińskiej wykazują wspólne cechy i są w pewien sposób wymieszane. Brak naturalnych granic na kierunku zachodnim i wschodnim umożliwia przemieszczanie się gatunków roślin. W taki sposób z Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej na obszary lessowe Wyżyny Lubelskiej oraz okolic Przemyśla, przybyła roślinność stepowa, należąca do Prowincji Pontyjsko-Panońskiej (Dział Stepowo-Leśny). W podobny sposób łukiem Karpat przemieszczają się rośliny należące do prowincji karpackiej (Dział Karpat Wschodnich i Zachodnich). Większość terenu zawiera się w zasięgu Obszaru Europejskich Lasów Liściastych i Mieszanych.

ŚWIAT ZWIERZĘCY

Pod względem zoogeograficznym cały omawiany obszar leży w krainie palearktycznej, która swym zasięgiem obejmuje Europę, Afrykę Północną oraz prawie cały obszar Azji po Zwrotnik Raka. Fauna występująca na tym terenie jest charakterystyczna dla strefy klimatu umiarkowanego, a na obszarze Karpat – górskiego.

Wiele zagrożonych gatunków zwierząt żyje w rezerwatach przyrody oraz w parkach narodowych. Są pod ścisłą ochroną państwa, na przykład unikatowy konik polski typu tarpan zamieszkujący Roztoczański Park Narodowy oraz liczne ptactwo wodne zasiedlające obszary Pojezierzy Łęczyńsko-Włodawskiego i Szackiego. Powstały w 1992 roku Międzynarodowy Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie”, obejmuje 3 parki narodowe Polski, Ukrainy i Słowacji. Jest unikatowym biomem o charakterystycznym świecie zwierzęcym oraz szacie roślinnej.

TAGI ARTYKUŁU

Karpaty, klimat, pogranicze, pojezierze, Polska, Ukraina