Autor : Anna Krzosek

Majdan i jego bliska okolica

Majdan to przepięknie położona górska wieś w Bieszczadach. Leży w dawnym pow. drohobyckim woj. lwowskiego 32 km na pd.-zach. od Drohobycza, 26 km od Borysławia, wciskając się klinem między powiaty turczański i stryjski.
Należę do powojennego pokolenia „majdaniaków”, które już od najmłodszych lat wychowywane było w wielkiej miłości i szacunku do miejsca, które rodzice i dziadkowie zmuszeni byli opuścić ponad 60 lat temu, a którego obraz do końca życia nosili w swym sercu. To właśnie sprawiło, że „Majdan” towarzyszył mi „od zawsze”, stanowił integralną cząstkę mojego życia, choć wiedziałam, że miejsce określane tym słowem to raj utracony leżący gdzieś „za górami, za lasami”.

Jako dziecko zamiast bajek słuchałam opowieści o spotkaniach z niedźwiedziami, wilkach wyjących do księżyca, rybach „babkach” łowionych w rzece widelcem,  jelonku Kubusiu wykarmionym butelką. Zawsze wychodziłam „na pole”, a nie „na dwór”, wiedziałam, co to „meszty” czy „przylipka” czy „kałatuszka”. Nic więc dziwnego, że robiłam wszystko, żeby zobaczyć to miejsce niezwykłe, gdzie wszystko było lepsze, większe, piękniejsze. Pojechałam tam pierwszy raz na bardzo krótko  w 1989 roku. Od tego czasu byłam tam już kilka razy i to tam przez moment czuję się u siebie, odbywam podróż w czasie. Okazuje się, że takich osób jak ja, takich „powojennych” majdaniaków zauroczonych miejscem urodzenia swoich bliskich, jest bardzo wielu. Dopiero teraz m.in. dzięki internetowi poznajemy się, odkrywamy łączące nas często bliższe lub dalsze pokrewieństwo. Już trzy razy byliśmy w Majdanie taką właśnie grupą, najpierw w październiku 2007, a potem latem 2008 r. i 2010 r., odkrywając go na nowo.

To, co piszę poniżej na temat Majdanu, stworzyłam ze strzępków informacji znalezionych w różnych książkach i w internecie, a także z fragmentów wspomnień żyjących jeszcze majdaniaków, w tym mojej dzisiaj  82-letniej Mamy, choć pamięć często płata im figle i to samo wydarzenie ma tyle wersji, ilu opowiadających.

Zdjęcie z listopada 1938 r na którym są moi dziadkowie

Jak dotrzeć do Majdanu?

Do naszego Majdanu najlepiej wyruszyć z Borysławia lub Schodnicy, a jadąc przepiękną widokowo drogą (niestety, pozytywne odczucia nie dotyczą nawierzchni) i wjeżdżając w coraz wyższe i dziksze góry, warto jednocześnie uświadomić sobie, że tę odległość nasi przodkowie często pokonywali pieszo, idąc do Borysławia do pracy czy na zakupy, a nawet na targ do odległego Drohobycza. Ich wędrówka nie odbywała się jednak trasą, którą pokonujemy samochodem, ale na tzw. „skróty”. Warto też pamiętać, że tędy wędrowali słynni „biali kurierzy”, opisani przez Tadeusza Chciuka w jego książce[1]. Z Borysławia droga wiedzie przez działy, po lewej stronie mija się Schodnicę, następnie przejeżdża przez Nowy Kropiwnik, most na rzece Stryj (nowy, po starym drewnianym nie ma już śladu po ostatniej powodzi), wieś Rybnik i wjeżdża w dolinę Rybnika Majdańskiego.

Nazwa Majdan

Miejscowości o nazwie Majdan było w dawnej Polsce wiele, często miały w nazwie swoje dodatkowe określenia, np. Majdan Zbydniowski lub Sieniawski. Nasz Majdan nazywano dla odróżnienia Majdanem Żelaznym, a dlaczego, o tym dalej. Majdan to  nazwa pochodzenia tureckiego używana dla określenia placu we wsi, w obozie wojskowym, w warowni, na podgrodziu. Plac taki miał znaczenie gospodarcze – jako miejsce handlu lub składowania różnych towarów, pakunków. Obecnie, w języku potocznym, oznacza podwórze lub  dziedziniec. Na Kresach majdanem nazywano wykarczowane miejsce w lesie, służące do obróbki drewna lub wypalania węgla drzewnego. Majdan to także osada robotników leśnych.[2]

Zdjęcie przedstawiające Majdan około 1910 roku

Położenie Majdanu

MAJDAN rozciąga się na przestrzeni około 2 km w dolinie Rybnika Majdańskiego. Leży na wys. 530 m n.p.m. Od zachodu zamknięty jest stokami Lipowatej, od pn.-wsch. – Horodka, od wsch. przełęczą Mielniczną, a od południa zboczami Hołyny. U stóp Lipowatej dolina Rybnika rozdwaja się: z prawej strony otwiera się nowa dolina Rybnika Zubrzyckiego, z lewej ciągnie się dolina Rybnika Majdańskiego.[3] Na południe od wsi Rybnik rozciąga się przysiółek Hołostycz (Wodostycz), tam znajduje się tablica z nazwą wsi MAJDAN i pierwsze zabudowania ciągnące się do rozwidlenia dróg, nad którym górował potężny żelazny  wiadukt kolejki wąskotorowej. Wiaduktu już nie ma, pozostały tylko resztki filarów. Dalej droga prowadzi nas do centrum Majdanu, po prawej stronie, na niewielkim wzniesieniu („na górce koło kapliczki”), znajdował się najstarszy (pochówków zaprzestano prawdopodobnie w latach 20-tych XX wieku) majdański cmentarz, na którym zachował się nagrobek z figurą Matki Boskiej z Lourdes i napisem: „Józef i Petrunela Ważni”. W centrum wsi, w niezbyt dużej od siebie odległości, skupione były najważniejsze budynki: 2 kościoły, cerkiew greckokatolicka, stacja kolejki wąskotorowej, gdzie również mieściły się biura firmy „Godulla”,  pałac, szkoła, siedziba Związku Strzeleckiego, Kasa Chorych. Dziś już tych budynków nie ma albo zmieniły swoje przeznaczenie. Uwagę przyciąga murowany kościół zamieniony w hotel. To znak czasu. Nie ma komu służyć, bo nie ma w Majdanie Polaków. Ostatni, Stanisław Lachowicz, zmarł w 2003 r.

Historia Majdanu

Majdan Żelazny

Majdan nazywano Żelaznym[4] ze względu na miejscowe złoża rudy. Wieś  należała w czasach przedrozbiorowych do dóbr koronnych, do dzierżawy Dołhe w ziemi przemyskiej. Około 1820 roku powstały tam kuźnie (do dziś we wsi zachował się piec zwany „mnichem” do wytopu rudy prawdopodobnie z pocz. XIX wieku). Do pracy w nich zostali sprowadzeni robotnicy, którzy osiedlili się w Majdanie, a w jego pobliżu powstała osada cieśli Malmanstal.[5] Dobra leśne należały na przełomie XIX i XX wieku do barona Johanna Liebiga (syna), a wg skorowidza miejscowości z 1918 roku [6] był on również właścicielem posiadłości w Majdanie. Jego ojciec (też Johann Liebig, zm. w 1870 r.), niemiecki przedsiębiorca  i potentat przemysłu tekstylnego, założyciel spółki „Jan Liebig i Ska”, w połowie XIX wieku był właścicielem wielu wsi w okolicy Podbuża, a także posiadał znaczne połacie lasów na tym obszarze. Spółka zajmowała się również przetwórstwem pozyskiwanego drewna w tartakach w Podbużu i Opace.

Spółka „Godulla” i majątek Liebiga

Na przełomie lat 1929-1930 spółka „Godulla” z Górnego Śląska nabyła część majątku spółki barona Jana Liebiga. Były to dobra (lasy wraz z infrastrukturą): Podbuż, Majdan i Borynia, którymi zarządzała wraz z Górnośląskim Towarzystwem Akcyjnym dla Przemysłu Drzewnego. Siedzibą zarządu był Sambor. Obszar obejmował około 35000 ha. „Godulla” S.A. posiadała również własne tartaki w miejscowościach: Synowódzko Wyżne, Turka, Rybnik i Podbuż. Roczna eksploatacja drewna to około 100000 m³.[7] Dla usprawnienia jego transportu wybudowano liczącą 33 km[8] kolej leśną Synowódzko Wyżne – Majdan wychodzącą z tartaku w Synowódzku, która swoimi odnogami wchodziła w dolinę Rybnika Majdańskiego aż do Malmanstalu oraz w dolinę Rybnika Zubrzyckiego aż do Zubrzycy. W Majdanie znajdowały się trzy budynki stacyjne, w których mieściły się biura firmy „Godulla”, magazyny oraz mieszkania pracowników. Do dziś zachowała się część zabudowań stacji, choć po torach nie ma śladu, a jedynie pozostałości nasypów pokazują, którędy przebiegały. Z innych budynków „Godulli” zachował się  położony niedaleko stacji, a zbudowany przed II wojną światową, pałacyk dla dyrektora firmy (tam w czasie wojny mieszkał dyrektor von Ronnie)  oraz piękna willa dla kadry kierowniczej, w której mieszkał inż. Kazimierz Wilimowski (obecnie siedziba nadleśnictwa Majdan). Nie ma natomiast okazałego piętrowego budynku zbudowanego dla pracowników firmy niedaleko nowego kościoła.

Zdjęcie z 1939r przedstawiające kościół

Gmina Kropiwnik Nowy

W latach 30-tych XX wieku Majdan należał do gminy Kropiwnik Nowy, którą utworzono 1 sierpnia 1934 roku w ramach reformy na podstawie ustawy scaleniowej z dotychczasowych gmin wiejskich, takich jak: Dołhe Podbuskie, Kropiwnik Nowy, Kropiwnik Stary, Łastówki, Majdan i Rybnik.[9] W okresie międzywojennym Majdan był jedną z nielicznych wsi w pow. drohobyckim o zdecydowanej przewadze ludności polskiej. Około 1880 roku liczył 400 mieszkańców[10], a wg I spisu powszechnego z 1921 roku we wsi było 120 budynków mieszkalnych, żyło 710 mieszkańców (315 mężczyzn i 395 kobiet),  z czego 365 wyznania rzymskokatolickiego, 258 – greckokatolickiego, 3 – ewangelickiego, 84 – mojżeszowego. 364 osoby były narodowości polskiej, 245 – rusińskiej, 7 – niemieckiej, 84 – żydowskiej, 10 – innej[11]. Tę „polskość” Majdanu widać wyraźnie, kiedy przyjrzymy się sąsiednim miejscowościom.  I tak w graniczącym z Majdanem Rybniku (wg wspomnianego wyżej spisu) na 855 mieszkańców narodowość polską deklarowało tylko 53, a 708 – rusińską (91 – żydowską, 3 – inną), a w Dołhem  na 2097 mieszkańców do narodowości polskiej przyznały się tylko 23 osoby, za to do rusińskiej – 1965, a do żydowskiej – 109[12].  Mieszkańcy Majdanu tworzyli bardzo liczne wielopokoleniowe rodziny w większości skoligacone ze sobą poprzez małżeństwa, a że niektóre imiona były szczególnie popularne, to dziś czasami trudno dociec, o kogo chodzi. Radzono sobie więc na różne sposoby. Mój Dziadek Jan Ważny nazywany był Jańciem, a jego brata stryjecznego (też Jana) znano jako Johanna.

Rodziny zamieszkujące Majdan przed II wojną światową

Majdan przed II wojną zamieszkiwali (w porządku alfabetycznym): Beneszowie, Bilińscy, Błoniarzowie, Bulukowie, Dutkowie, Eislerowie, Hanebachowie, Ilniccy, Izdebscy, Jaworscy, Kamińscy, Kozłowie, Kwasinkiewiczowie, Millerowie, Pasiniewiczowie, Piziakowie, Smolakowie, Smolniccy, Sobolowie, Szewczykowie, Szkitowie, Sztekielowie, Ważni, Woźni(Ważni), Wilińscy, Witaliszowie, Wittmanowie, Wójtowiczowie, Zajączkowscy, Załaszczukowie, a w pobliskim Malmanstalu mieszkały rodziny Klobuczarów, Pachlów, Rybotyckich, Sztogrynów, Szwabów, Thielów, Walterów, Vonczinów. Z pracowników majdańskiego nadleśnictwa, którzy zazwyczaj po kilku latach pobytu byli z rodzinami przenoszeni służbowo w inne miejsce, w pamięci pozostały nazwiska rodzin Jossów, Slamów, Pisarskich, Wilimowskich.

Wielokulturowość Majdanu

oraz życie mieszkańców

Tak więc oprócz Polaków w Majdanie i Malmanstalu mieszkali Ukraińcy, Żydzi i Niemcy, a stosunki międzysąsiedzkie układały się bardzo dobrze i nic nie zapowiadało tragicznych wydarzeń, których świadkami i uczestnikami stali się mieszkańcy Majdanu w czasie II wojny światowej.

Najstarsi majdaniacy z ogromnym sentymentem wspominają lata swojego dzieciństwa przypadające na okres przed II wojną światową. Wieś położona między malowniczymi górami i nad czystą górską rzeką tętniła życiem. Pracę przy pozyskiwaniu i przetwórstwie drewna z okolicznych lasów zapewniała firma „Godulla”, wielu mieszkańców miało większe lub mniejsze gospodarstwa rolne i choć gospodarowanie w górskim terenie nie należało do łatwych, zapewniało godziwą egzystencję. Nieliczni chodzili do pracy do Borysławia.

Dopóki nie zobaczyłam Majdanu na własne oczy, nie mogłam sobie wyobrazić tego siana zwożonego z wysoko położonych górskich łąk dopiero zimą, saniami, bo latem było to niemożliwe.  A te opowieści o „kolibach”, gdzie mieszkało się podczas sianokosów! Domy otoczone były sadami, przy wielu stały pasieki, a gdy nie było pracy w polu, można było dorobić przy zrywce drewna w lesie. Do wsi bardzo chętnie przyjeżdżali letnicy, a walory Majdanu jako wsi letniskowej zachwalał już H. Gąsiorowski w swoim przewodniku z 1935 r.[13], informując jednocześnie, że w pobliskim Malmanstalu cały rok funkcjonuje schronisko drohobyckiego oddziału PTTK[14], stanowiąc dogodny punkt wypadowy na Paraszkę, Czarną Górę czy Szebelę.[15] Każdego lata na południowym krańcu wsi swój obóz rozbijali harcerze z Borysławia, Drohobycza, a nawet Lwowa.

Okoliczne lasy pełne były grzybów. Na jagody wyprawiano się na Seredne albo Widnohę, wszędzie było pełno malin i poziomek, choć czasami dostępu do nich broniły wygrzewające się w słońcu żmije. A o orzechy laskowe trzeba się było czasem „powadzić” z niedźwiedziem i do dziś pamiętam te pełne dramatyzmu opowieści o takich  spotkaniach. Nie tylko niedźwiedzi nie brakowało w lasach, żyły tam też wilki, rysie, jelenie, dziki,  nie mówiąc już o drobniejszej zwierzynie. Podobno przed wojną sam marszałek III Rzeszy Goering przyjeżdżał tu na polowania. A może to tylko jedna z wielu majdańskich legend?

We wsi było kilka sklepów, tartak, młyn, działała szkoła. Fakt istnienia we wsi szkoły 1-klasowej potwierdzają już schematyzmy z lat 1911, 1912, 1913, wymieniając nazwiska nauczycieli (1911 – Józefa Schikula, 1912 – Fryderyk Zieliński, 1913 – Witold Bazali)[16]. Od 1924 roku w szkole uczyła Krystyna Rogoszewska, a szkoła posiadała  własny drewniany budynek (zachował się do dziś) z jedną salą lekcyjną i mieszkaniem dla nauczyciela oraz boisko szkolne[17].

W latach późniejszych  byli inni nauczyciele (Gutowski, Grabiec, Dolski, Trzaskowska), ale w pamięci majdaniaków pozostało przede wszystkim nazwisko pani Piziakowej (nauczycielki m.in. mojej Mamy), która była też kimś w rodzaju, jak byśmy dzisiaj powiedzieli, animatora życia kulturalnego wsi. To ona była inicjatorką i organizatorką większości imprez szkolnych i środowiskowych (takich jak jasełka bożonarodzeniowe, przedstawienia teatralne, akademie z okazji świat państwowych), które odbywały się w przestronnej sali Związku Strzeleckiego, działającego w Majdanie bardzo prężnie. W sali Związku bawiono się też na zabawach karnawałowych. Mieszkańcy Majdanu, Polacy i Ukraińcy, wspólnie pracowali, zapraszali się na swoje święta, trzymali dzieci do chrztu, wspólnie modlili się, bo gdy nie było księdza Dołowego, sami odprawiali majówki lub szli pomodlić się do cerkwi i nikomu to nie przeszkadzało.

Kiedy ktoś zachorował, pomocy lekarskiej udzielał doktor Stanisław Sławek ze Schodnicy. A że dawał dzieciom do zabawy kolorowe pudełeczka po lekarstwach, to czasami trzeba było symulować ból brzucha, aby tylko pojechać do ulubionego lekarza. Do jednej takiej historii przyznała się moja Mama i nie powstrzymało jej nawet to, że akurat woda w Stryju przybrała,  zerwała drewniany most, a przeprawa wozem przez rzekę była dość niebezpieczna. Ból minął, jak ręką odjął, kiedy tylko stała się posiadaczką upragnionego pudełeczka. Doktor uratował też życie mojej Mamie, kiedy w wieku 4 lat zachorowała na dyfteryt, niestety, jej starsza o 2 lata siostra Wisia zmarła. A przed samą wojną już w Majdanie w pomieszczeniu Kasy  Chorych pacjentów przyjmował dr Czarkowski.

Katolickie dziedzictwo

Ponieważ mieszkańcy Majdanu byli w większości katolikami, już w 1861 roku zbudowano dla nich drewnianą kaplicę pod wezwaniem św. Michała Archanioła[18], która podlegała ekspozyturze w Podbużu, a od 1924 roku parafii w Schodnicy. Miała osobną dzwonnicę, z której w czasie I wojny światowej zarekwirowano 2 dzwony, pozostawiając najstarszy  z 1869 r.[19] Mieszkańcy dbali o swój drewniany kościółek, do którego od 1926 roku co trzecią niedzielę przyjeżdżał schodnicki proboszcz ks. Jan Dołowy. Niestety, dziś  pozostały tylko jego fundamenty, na których miejscowy diak, zwolennik polsko-ukraińskiego pojednania, postawił drewniany krzyż. Kościołek (wraz z dzwonnicą) został rozebrany po wojnie (gdzieś w latach 60-tych), i tylko drzewa  w wiekowej alei szumią tak samo, jak wtedy, gdy na modlitwę zmierzali do niego nasi dziadkowie.

Zdjęcie z 1938 roku w okresie budowy kościołu

Jak wspomniałam wcześniej, w Majdanie zachował się zbudowany przed samą wojną murowany kościół, choć jego kształt po odbudowie około 1980 roku  znacznie się zmienił. W tym samym czasie co nowy kościół firma „Godulla” wybudowała nieco powyżej drewnianą cerkiew dla greckokatolickich mieszkańców wsi, gdyż wcześniej modlili w przeznaczonej na ten cel izbie należącego do firmy domu.

Inicjatorem budowy kościoła był inż. Kazimierz Wilimowski, pracownik „Godulli”, która w 1938 r. przekazała parcelę pod budowę, a także zobowiązała się sfinansować prace „bez wewnętrznego wykończenia” za kwotę 114 tys. zł. Ich początek planowano na wiosnę 1938 r., „tak by do jesieni kościół był doprowadzony pod dach”.[20] Przed samą wojną na wieży kościelnej zawieszono dzwony (chyba trzy), których przepiękny głos było słychać daleko w górach (na Serednem). Dzwony te niestety zabrali Niemcy (i chyba przetopili). Kościół w czasie wojny stał pusty, zamknięty, msze odbywały się w starym drewnianym, używano jedynie dzwonów (zanim zostały zrabowane ). Kościół nie został poświęcony (nie zdążono, wybuchła wojna).

Losy Majdanu po II wojnie światowej

Wybuch II wojny światowej  zburzył  spokojne dotąd  życie wsi. Wrzesień 1939 roku był ciepły i słoneczny. W tej zagubionej w górach wsi nic nie wskazywało, że już niedługo nic nie będzie takie jak dawniej.

Po wojnie majdaniacy trafili w różne strony Polski, dotarli tam, gdzie dowiózł ich transport. Ci, którzy wyjechali najwcześniej, wiosną, osiedli w Ścinawie Nyskiej, moja rodzina 9 sierpnia 1945 roku wraz z innymi wysiadła z transportu w Nowej Rudzie, a jesienny transport dotarł aż nad morze do Lublewa. Po latach wyczekiwania, tymczasowości, życia na walizkach, majdaniacy wreszcie zrozumieli, że nigdy już nie wrócą nad swoją rzekę, do swoich domów, do swojego kościoła. Więc ci, którzy mogli, rozpoczęli potem swoje pielgrzymowanie do tego świętego dla nich miejsca, próbując omijać różne zakazy i ryzykując odstawienie do granicy. A kiedy wracali, znowu opowiadali, opowiadali, opowiadali. O tym, że nie ma już wielu polskich domów, że woda w rzece wyschła, że góry jakieś niższe, a pola zarośnięte.

Ale choć starsi nie odnajdują już swojego Majdanu, to wychowali kolejne pokolenie, które pokochało ziemię przodków i teraz „powojenni majdaniacy” jeżdżą „odkrywać” Majdan. Dwa lata temu udało nam się dotrzeć aż  na Malmanstal, gdzie nie zachował się już ani jeden polski dom, a tylko stare drzewa owocowe są dowodem na to, że tam były domostwa. Zobaczyliśmy za to barwne kobierce łąk w dolinie między stromymi  stokami gór  porośniętych wiekowym lasem i  krystalicznie czystą wodę. Teraz tęsknimy i my, i nie możemy się doczekać, kiedy tam znowu pojedziemy.

Pragniemy podziękować jeszcze raz Pani Annie Krzosek za podzieleniem się swoim artykułem o nieznanym Majdanie, mamy nadzieję, że wspólnie przyczyniliśmy się żeby stał się bardziej znany, bo to naprawdę piękne, warte uwagi miejsca.

Zachęcamy również wszystkich czytelników do stworzenia własnych ciekawych opowieści o rodzimych miejscach, o odbytych podróżach lub swoich wspomnieniach o Ukrainie. Wspólnie możemy odkryć dla siebie wiele ciekawego o Ukrainie!

TAGI ARTYKUŁU

historia, Majdan, przodki, wspomnienia